Allah Kur’an’da İslam ümmetini vasat (orta yollu, dengeli) bir ümmet olarak tanımlamıştır.[1] Buna göre bir Müslümandan beklenen; ibadetlerinde, duygularında, hayatının her alanında ölçülü ve dengeli olmasıdır. Bu hem fert hem de toplum olarak istenilen bir vasıftır.
Klasik dönem İslam düşüncesine göre insanın dünya hayatını devam ettirebilmesi için üç potansiyel gücü vardır. Bunlar; arzu (şehvet), öfke ve akıldır. Bunları dengede tutmak da insan iradesiyle mümkündür. Her birinde aşırıya kaçmak hayatı yaşanılır olmaktan çıkarır. Aşırılık da iki uçludur. Fazlaya kaçmak ifrat, aza indirgemek de tefrit olarak isimlendirilir. Bunların dengede olması da vasat ya da itidal yani dengedir.[2]
Şehvetin ifrata kaçması; insanın sadece yeme, içme ve cinsellik gibi dünyevi ihtiyaçlarını göz önüne alarak hayvani bir hayat sürme noktasına gelmesidir. Şehvetin tefrit yani az seviyede olması ise; toplumsal hayata karışma, neslin devamı, aile mutluluğu gibi birçok konuda olumsuz etkilenmeye yol açmaktadır. Tüm bunların dengesi helal olana iştahın olması, haram olandan kaçınılması ile mümkündür, bu da iffettir.
Öfke insanın yaratılışına konulmuş özelliklerden biridir. Fazla olması durumunda kişi hiçbir şeyden korkmayan, toplum huzurunu bozan bir hal alırken, azlığında da haksızlığa boyun eğen, tehlikelere ve düşmanlara karşı savunmasız bir durumda kalır. İstenilen kıvam; dini ve dünyası için meşru savunma yapmaktır bu da cesaret ile mümkündür.
Akıl, diğer iki özellikten biraz daha farklı değerlendirilir. Çünkü sadece insana bahşedilmiş olan akıl, ifrat ve tefrit ile dengeyi kaybettiğinde insanı hayvandan daha aşağı bir seviyeye düşebilir.[3] Aklın yanlış bir noktada kullanılması doğruyu yanlış yanlışı doğru göstermek gibi bir tehlike doğururken, azlığı da insana yakışır bir hayat sürmenin önünde engel teşkil etmektedir. Aklın dengesi de hikmettir (bilgelik).
Bu üç halin dengede olması ile toplum dengesi düzenlenmiş olur. Kur’an’da denge ile ilgili daha birçok konuyu kapsayan ayetler bulunmaktadır. Harcamalar, dünya ve ahiret işleri, dostluk ve düşmanlık gibi birçok konuda denge tavsiye edilmiştir.[4]
Hz. Muhammed (s.a.v) de her konuda ümmetinden dengeyi korumalarını istemiş, sevgide bile aşırıya kaçılmaması uyarısında bulunmuştur.[5] Aşırı dünyevi bir hayat yaşamayı uygun görmediği gibi Müslümanın günlük hayatından kopacak derecede din ve ibadetle meşgul olmasına izin vermemiştir.[6]
[1] Bakara/143
[2] Risale-i Nur, “İşarat-ül İ’caz”, (Fatiha suresi)
[3] Araf/179
[4] İsra/29, Bakara/201, Bakara/193-194
[5] Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, V, 194; VI, 450
[6] Buhari, “Savm”, 51, “Teheccüd”, 20, “Nikah”, 1